اگر به طور مصداقی به فساد بزرگ اقتصادی نپردازیم و از موضع فراتری به مسأله فساد نظر کنیم شاید عمده ترین پرسشی که به ذهن خطور کند این باشد که زمینه های بروز چنین فسادهای بزرگی چیست؟ هستی شناسی و انسان شناسی اسلامی، شیطان رانده شده و نفس سرکش را مهم ترین سوق دهنده ها به سمت فساد معرفی می کند. اما وجود شیطان و نفس، نه تنها توجیه کننده پذیرش فساد نیست بلکه برعکس، وجود وساوس شیطان و سرکشی نفس، اقتضا می کند که در بعد فردی و اجتماعی موانعی بر سر راه فساد قرار گیرد. در بعد فردی باید تهذیب نفس کرد و در بعد اجتماعی باید ساختارها را طوری ترتیب داد که زمینه وقوع فساد را هرچه کمتر نماید. مسأله فساد به طور عام و فساد اقتصادی به طور خاص یک امر ساختاری است. سیاسی دیدن و سیاسی کردن فسادهای اقتصادی با مبتذل کردن مسأله تنها منجر به غفلت از نگاه کلان و ساختاری به آن می گردد.

یکی از تقسیم بندی های فلسفی در باب علیت، تفکیک دو علت فاعلی و قابلی است. شکستن شیشه بر اثر سنگ ناشی از علت فاعلیِ سنگی است که بر شیشه ضربه می زند به علاوه علت قابلیِ شیشه ای که قابلیت شکستن دارد. اگر شیطان رجیم و نفسِ ((لاماره بالسوء)) را علت فاعلی بروز فساد تلقی کنیم، علت قابلی را باید در ساختارهایی جست که زمینه پذیرش و گسترش این علت های فاعلی را مهیا می کنند. مسلماً شیطان و نفس در ساختار اجتماعی مستعد فساد راحت تر بازی می کنند تا ساختاری که زمین بازی کمتری برای آنها فراهم می کند.

تهذیب نفس در بعد فردی می تواند جدی ترین مانع در برابر شیطان و سرکشی نفس اماره باشد اما خود تهذیب نفس و پرورش انسان های مهذب در خلأ صورت نمی گیرد و زمینه ها و فضاهای خاصی لازم است تا انسان مهذب در آن تربیت یابد. انسان پاک، محصول ساختار اجتماعی سالم است. اگر می بینیم که در ساختارهای ناسالم نیز انسان پاکی پرورش می یابد باید آن را ناشی از فضل الهی دانست که ساختارهای خرد سالمی را همواره حفظ می کند تا زمین از وجود انسان های سالم و مهذب خالی نباشد. گاه یک خانواده و یک مدرسه خوب نیز با همه فسادهای موجود در جامعه می توانند به صورتی خرد بستر پیدایش و حفظ انسان هایی پاک باشند.

جمهوری اسلامی از آن حیث که جمهوری است و اسلامی، در مقایسه با سایر نظام ها از این فرصت ممتاز برخوردار است که هم در برابر خداوند مسئول باشد و هم در برابر خلق خداوند. مسلماً نظامی که هم در برابر خداوند خود را مسئول می بیند و هم در برابر مردم، باید به شکل مضاعفی اراده مبارزه با فساد در آن وجود داشته باشد. به همین منوال می توان گفت به مرحمت آموزه های اسلامی، مسلمین درک درست تر و واقع نماتری نسبت به مقولاتی چون شیطان و نفس اماره و شیوه ها و تمهیدات آنها دارند. فلذا علاوه بر اراده مضاعف برای مبارزه با فساد، ابزار و توانایی مضاعفی نیز برای جامعه اسلامی در زمینه مبارزه با فساد فراهم است. آموزه های وحیانی موهبتی است که جوامع غیر دینی و غیر اسلامی از آن برخوردار نیستند و نمی توانند برای مبارزه با فساد از آنها بهره گیرند. فلذا آنها تنها به مدد عقل ناقص بشری می توانند با اصلاح ساختاری به جنگ با فساد بروند. عدم شناخت صحیح آنها از عوامل فاعلی مفسده یعنی نفس و شیطان این جوامع را در مسیر مبارزه با فساد، تنها به اصلاح قابلیت های فساد برانگیز ساختاری سوق می دهد و این در حالی است که ما می توانیم با دیدی همه جانبه تر و واقع نماتر در زمینه مبارزه با مفاسد اقتصادی گام برداریم.

مبارزه با فساد را نمی توان تنها در بعد مبارزه با عوامل فاعلی آن و همچنین تنها در ابعاد فردی آن فروکاست. به عبارت دیگر لعن و نفرین به شیطان و استعاذه از شر شیطان رانده شده برای از میان بردن فساد گرچه لازم است ولی کفایت نمی کند. همچنین مبارزه با نفس و فساد ستیزی در عرصه فردی نیز برای ریشه کنی فسادهایی از جنس فساد بزرگ اقتصادی کافی نیست چرا که فساد اجتماعی راه حل اجتماعی می خواهد. با برگزاری چند دادگاه نیز نمی توان به شکلی ریشه ای این گونه فسادها را از میان برد. دادگاه، شاید با صدور شدیدترین احکام قضایی نوعی ترس و واهمه در مفسدین اقتصادی در انجام دادن جرم های آینده ایجاد کند که البته امر لازمی است اما دادگاه با عوامل قابلیِ وقوع مفسده اقتصادی سرو کار ندارد. تا زمانی که ساختارهای اقتصادی جامعه، قابلیت ایجاد چنین فسادهایی را دارند، فساد نیز وجود خواهد داشت و به نظر می رسد بزرگ ترین ویژگی ساختار اقتصاد ایران، بی نظارتی و بی در و پیکری آن است. حتی در باز ترین و آزاد ترین سیستم های سرمایه داری نیز این حجم عظیم از سرمایه بی حساب و کتاب جابجا نمی شود.

تصور کنید یک پسر نوزده ساله را که نوزده میلیارد تومان در حسابش پول دارد. آیا باید از کنار چنین تصوری به راحتی عبور کرد؟ لااقل برای امثال بنده که هربار به دستگاه عابربانک مراجعه می کنیم خجالت زده آن رسیدی می شویم که موجودی ناقابل ما را اعلام می کند این رقم در حساب بانکی یک پسر نوزده ساله به راحتی قابل قبول نیست اما گویا برای سیستم اقتصادی ما این مسأله کاملاً بدیهی و قابل پذیرش است. مسأله زنده کردن ادبیات کمونیستی و زالوصفت خواندن سرمایه دارها نیست اما بی در و پیکر بودن و عدم نظارت بر گردش مالی اقتصادی مسأله دیگری است که اقتصاد ما را مستعد فساد های کلان اقتصادی کرده است.

یک مثال دیگر : احتمالاً در رسانه ها این خبر را شنیده اید که رفتگری کیفی حاوی یک میلیارد تومان پیدا کرده و آن را به صاحبش برگردانده است. فارغ از عمل اخلاقیِ این رفتگرِ زحمتکش و خداشناس، نکته جالب این است که در این داستان همه به رفتگر قصه و عمل درست و اخلاقی او توجه می کنند و بخش دوم داستان به عنوان حاشیه ای پنهان به حاق فراموشی و بی توجهی می رود. هیچکس نمی پرسد آن کسی که در کیف دستی اش یک میلیارد تومان حمل می کند کیست. شخصی که به همین راحتی یک میلیارد را در کیف دستی حمل می کند و حتی آن را گم می کند چقدر ملک و املاک دارد و چقدر در حساب بانکی اش موجود است و اساساً حمل این همه پول در کیف دستی چه ضرورتی دارد؟

همان قدر که فقر و فلاکت، سزاوار توجه و پرسش و جلب نظر است ثروت های بی حد و حصر بادآورده نیز باید برای ما عجیب جلوه کند و اگر تملک ثروت های عظیم برای ما بدیهی است ناشی از ایدئولوژی نظام سرمایه سالارانه است. سرمایه سالاری، به اقتضای سالاری سرمایه، اجازه پرسش از سرمایه و سرمایه دار را نفی می کند. در نظام سرمایه سالار حتی پرسش از فقر نیز منحل است. فقر تنها به مثابه امری ترحم برانگیز جلوه می کند که باید توسط بنگاه های خیریه به آن رسیدگی شود.

حضرت امام در فرانسه در مصاحبه با یک خبرنگار خارجی به نام جیم کوکرفت در باب اقتصاد آینده نظام انقلابی ایران فرموده بودند که مالکین و سرمایه داران بزرگ به پای میز محاکمه کشیده خواهند شد. اما گویا تملک های سرمایه های کلان برای نظام اقتصادی ما به هیچ وجه مسأله نیست. باید دقت کرد که محاکمه لزوماً به معنای مجرم دانستن نیست بلکه به معنای حسابرسی و حساب کشی است. تا زمانی که ساختار اقتصادی جامعه ما فاقد نظارت و حسابرسی دقیق باشد زمین بازی برای شیطان فراهم است.